[Sita gives a fitting reply to Rama and enters fire.]
एवमुक्तातुवैदेहिपरुषंरोमहर्षणम् ।
राघवेणसरोषेणश्रुत्वाप्रव्यथिताऽभवत् ।।6.119.1।।
एवमुक्तातुवैदेहिपरुषंरोमहर्षणम् ।
राघवेणसरोषेणश्रुत्वाप्रव्यथिताऽभवत् ।।6.119.1।।
Sloka & Translation
सरोषेण in anger, राघवेण by Raghava, एवम् in that way, परुषम् harsh, रोमहर्षणम् horripilating, उक्ता spoken, वैदेहि Vaidehi, श्रुत्वा having heard, प्रव्यथिता afflicted, अभवत् became
Vaidehi heard the harsh horripilating words spoken by Rama in anger and was very much afflicted.
सातदश्रुतपूर्वंहिजनेमहतिमैथिली ।
श्रुत्वाभर्तृर्वचोरूक्षंलज्जयावनताभवत् ।।6.119.2।।
श्रुत्वाभर्तृर्वचोरूक्षंलज्जयावनताभवत् ।।6.119.2।।
तदा then, सामैथिली she, Mythili, महति large number, जने people, अश्रुतपूर्वम् filled with tears, घोरम् ruthless, भर्तुः husband 's, वचःwords, श्रुत्वा hearing, लज्जया shy, अवनता bent, अभवत् stayed
Then Mythili hearing her husband 's harsh words, in the presence of a large number of people, stayed bent with shyness.
प्रविशन्तीवगात्राणिस्वानिसाजनकात्मजा ।
वाक्षरैस्स्सैःसशल्येवभृशमाश्रूण्यवर्तयत् ।।6.119.3।।
वाक्षरैस्स्सैःसशल्येवभृशमाश्रूण्यवर्तयत् ।।6.119.3।।
साजनकात्मजा she Janaka's daughter, स्वानि her own, गात्राणि limbs, प्रविशन्तीव shrinking, तैःthose, चाक्षरैः from eyes, सशल्येव by the arrows, भृशम् excessively, अश्रूणि tears, अवर्तयत् shed
As if pierced by those arrowlike words, Janaka's daughter shed tears excessively, shrinking into her own limbs.
ततोबाष्पपरिक्लिन्नंप्रमार्जन्तीस्वमाननम् ।
शनैर्गद्गदयावाचाभर्तारमिदमब्रवीत् ।।6.119.4।।
शनैर्गद्गदयावाचाभर्तारमिदमब्रवीत् ।।6.119.4।।
ततः thereafter, बाष्पपरिक्लिन्नम् flowing tears clean, स्वम् her, आननम् face, प्रमार्जन्ती wiping off, भर्तारम् to husband, गद्गदया in broken tone, वाचा words, शनैः slowly, इदम् thus, अब्रवीत् spoke
Thereafter, wiping her face clean from flowing tears she spoke slowly in a choked voice in broken words to her husband.
किंमामसदृशंवाक्यमीदृशंश्रोत्रदारुणम् ।
रूक्षंश्रावयसेवीर प्राकृतःप्राकृतमिव ।।6.119.5।।
रूक्षंश्रावयसेवीर प्राकृतःप्राकृतमिव ।।6.119.5।।
वीर hero, माम् me, प्राकृतः address, प्राकृतामिव like a common man, माम् to me, असदृशम् unkind, ईदृशब् this kind of tone, श्रोत्रदारुणम् harsh to hear, रूक्षम् rude, वाक्यम् words, किम् why, श्रावयसे speaking
"Hero! Why are you addressing me in such harsh unkind words in a rude manner, in a harsh tone like a common man?"
न तथास्मिमहाबाहो यथामामवगच्छसि ।
प्रत्ययंगच्छमेस्वेनचारित्रेणैवतेशपे ।।6.119.6।।
प्रत्ययंगच्छमेस्वेनचारित्रेणैवतेशपे ।।6.119.6।।
महाबाहो mighty armed, माम् me, यथा similarly, अवगच्छसि not as you think of me, तथा so also, न अस्मिI am not, मे my, प्रत्ययम् proof, गच्छ period, स्वेन myself, चारित्रेण my past, ते to you, शपे vow
"O Mighty armed! I am not as you think of me, so also show me a proof of it in my past. I swear on my past."
पृथकस्त्रीणांप्रचारेणजातिंत्वंपरिशङ्कसे ।
परित्यजैनांशङ्कांतुयदितेऽहंपरीक्षिता ।।6.119.7।।
परित्यजैनांशङ्कांतुयदितेऽहंपरीक्षिता ।।6.119.7।।
पृथकस्त्रीणां vulgar women, प्रचारेण extending, त्वम् you, जातिम् race, परिशङ्कसे doubting, अहम् I, ते to you, परीक्षितायदि if you have examined, एनाम् these, शङ्काम् doubts, परित्यज give up
"You give up judging all womankind by the path followed by vulgar women. You give up these doubts if you have examined."
यदहंगात्रसम्पर्शंगतास्मिविशवाप्रभो ।
कामकारो न मेतत्रदैवंतत्रापराध्यति ।।6.119.8।।
कामकारो न मेतत्रदैवंतत्रापराध्यति ।।6.119.8।।
प्रभो Lord, विवशा helpless, अहम् I am, गात्रसम्पर्शम् touching the limbs, गता in the past, अस्मि by me, इतियत् all this, तत्र there, मे to me, कामकारः acting at will, न not, तत्र there, दैवम् fate, अपराध्यति to be blamed
"O Lord! I was helpless when Ravana contacted my limbs in the past. I was not acting according to my will. My fate is to be blamed and not me."
मदधीनंतुयत्तन्मेहृदयंत्वयिवर्तते ।
पराधीनेषुगात्रेषुकिंकरिष्याम्यनीश्वरी ।।6.119.9।।
पराधीनेषुगात्रेषुकिंकरिष्याम्यनीश्वरी ।।6.119.9।।
यत् that which, मदधीनम् mind under my control, तत् that, मे is my, हृदयंतु heart, त्वयि you, वर्तते abides, पराधीनेषु at others' mercy, गात्रेषु limbs, अनीश्वरी not possible, किम् what, करिष्यामि can I do
"That mind which is under my control is my heart and it abides in you. What can I do about my limbs when I am at others' mercy?"
सहसम्वृद्धभावेनसंसर्गेण च मानद ।
यदितेऽहं न विज्ञाताहतातेनास्मिशाश्वतम् ।।6.119.10।।
यदितेऽहं न विज्ञाताहतातेनास्मिशाश्वतम् ।।6.119.10।।
मानद honourable, सहसम्वृद्धभावेन by our growing up together with love, संसर्गेणच our intimate relationship, अहम् I, ते to you, न विज्ञातायदि if I am not known, तेन by you, शाश्वतम् permanently, हताअस्मि I am done
"Honourable Rama! If I am not understood by you despite our growing up together with love and in spite of our intimate relationship, I am done forever."
प्रेषितस्तेमहावीरोहनुमानवलोककः ।
लङ्कास्थाहंत्वयाराजन्किंतदा न विसर्जिता ।।6.119.11।।
लङ्कास्थाहंत्वयाराजन्किंतदा न विसर्जिता ।।6.119.11।।
राजन् king, महावीरः great hero, हनुमान् Hanuman, अवलोककः to find, ते by you, प्रेषितः sent, लङ्कास्था in Lanka, अहम् I, त्वया by you, तदा then, किम् why, न विसर्जिता did you not leave
"King! When the great hero Hanuman was sent by you to find me in Lanka, why did you not leave me then."
प्रत्यक्षंवानरस्यास्यतद्वाक्यसमनन्तरम् ।
त्वयासन्त्यक्तयावीरत्यक्तंस्याजजीवितंमया ।।6.119.12।।
त्वयासन्त्यक्तयावीरत्यक्तंस्याजजीवितंमया ।।6.119.12।।
वीर heroic, अस्य your, वानरस्य with Vanara, प्रत्यक्षम् in his presence, तद्वाक्यसमनन्तरम् after your message, त्वया by you, सन्त्यक्तया, मया by me, जीवितम् life, त्यक्तम् given up, स्यात् there itself
"O hero! Had you given me up immediately on receiving your message from Vanara I would have given up my life in the presence of Hanuman there itself."
न वृथातेश्रमोऽयंस्यात्संशयेन्यस्यजीवितम् ।
सुहृज्जनपरिक्लेशो न चायंविपुलस्तव ।।6.119.13।।
सुहृज्जनपरिक्लेशो न चायंविपुलस्तव ।।6.119.13।।
जीवितम् life, संशये doubt, न्यस्य exertion, ते to you, वृधा wasteful, अयंश्रमः this hard work, न स्यात् perhaps not required, अयम् this, विफलः failure, तव your, सुहृज्जनपरिक्लेशः nor your friends, न च and not
"O Life! If you had a doubt this exertion to you is wasteful. This fruitless hard work was perhaps not required on your part nor your friends."
त्वयातुनृपशार्दूलदोषमेवानुवर्तता ।
लघुनेवमनुष्येणस्त्रीत्वमेवपुरस्कृतम् ।।6.119.14।।
लघुनेवमनुष्येणस्त्रीत्वमेवपुरस्कृतम् ।।6.119.14।।
नृपशार्दूल tiger among kings, रोषमेव gave yourself to anger, अनुवर्तता following, त्वयातु you also, लघुना weak, मनुष्येणइव like a man, स्त्रीत्वमेव womanliness, प पुरस्कृतम् adopting
"O tiger among kings! You also gave up yourself to anger like a weak man and adopted womanliness"
अपदेशेनजनकादुत्पततिर्वसुथातलात् ।
ममवृत्तं च वृत्तज्ञबहुते न पुरस्कृतम् ।।6.119.15।।
ममवृत्तं च वृत्तज्ञबहुते न पुरस्कृतम् ।।6.119.15।।
वृत्तज्ञ divine birth, अपदेशेव mentioned, जनकात् birth, वसुधातलात् in the ground, उत्पततिः risen, मम me, बहु many, वृत्तं च divine origin, ते you, पुरस्कृतम् considered
न प्रमाणीकृतंपाणिर्भाल्येममनिपीडितः ।
ममभक्तिश्चशीलं च सर्वंतेपृष्ठतःकृतम् ।।6.119.16।।
ममभक्तिश्चशीलं च सर्वंतेपृष्ठतःकृतम् ।।6.119.16।।
बाल्ये young, निपीडितः pressed, ममपाणिः my hand, न प्रमाणीकृतः as a mark of acceptance, मम my, भक्तिश्च with devotion, शीलं च my character, सर्वम् all, ते to you, पृष्ठतः chastity, कृतम् not taken into account
"When in my young age you held my hand as a mark of acceptance (in our marriage), has it not been considered by you? Has my devotion, character and chastity not been taken into account?"
इतिब्रुवन्तीरुदतीबाष्पगद्गगभाषिणी ।
उवाचलक्ष्मणंसीतादीनंध्यानपरायणम् ।।6.119.17।।
उवाचलक्ष्मणंसीतादीनंध्यानपरायणम् ।।6.119.17।।
इति thus, बृवन्ती speaking, रूदती weeping, बाष्पगद्गदभाषिणी with tears and choked throat, सीता Sita, दीनम् piteous, ध्यानपरायणम् absorbed in mind, लक्ष्मणम् Lakshmana, उवाच spoke
Thus speaking, and weeping with tears, with choked throat, Sita was absorbed in her mind and piteous. She spoke to Lakshmana.
चितांमेकुरुसौमित्रेव्यवनस्यास्यभेषजम् ।
मिध्यापवादोपहतानाहंजीवितुमुत्सहे ।।6.119.18।।
मिध्यापवादोपहतानाहंजीवितुमुत्सहे ।।6.119.18।।
सौमित्रे Saumithri, मे I, अस्य this, व्यसनस्य sorrow, भेषजम् cure, चिताम् pyre, कुरु arrange, मिथ्यापवादोपहता false reproaches, अहम् I, जीवितुम् to live, न उत्सहे not desire
"Saumithri! Cure for this sorrow is only pyre. Arrange for pyre as I do not desire to live with false reproaches."
अप्रीतेनगुणैर्भर्त्रात्यक्तायाजनसंसदि ।
याक्षमामेगतिर्गन्तुंप्रवेक्ष्येहव्यवाहनम् ।।6.119.19।।
याक्षमामेगतिर्गन्तुंप्रवेक्ष्येहव्यवाहनम् ।।6.119.19।।
गुणैः virtues, अप्रीतेन not pleased, भर्त्रा husband, जनसंसदि gathering of people, त्यक्तायाः left out, मे I, या that, गतिः path, गन्तुम् will go, क्षमा tolerance, हव्यवाहनम् offer myself to oblations, प्रवेक्ष्यामि will enter fire
"When my husband is not pleased with my virtues, renounces me in the gathering of people, I have only that path for me, that is, entering fire and offering myself as oblation."
एवमुक्तस्तुवैदेह्यालक्ष्मणःपरवीरहा ।
अमर्षवशमापन्नोराघवंसमुदैक्षत ।।6.119.20।।
अमर्षवशमापन्नोराघवंसमुदैक्षत ।।6.119.20।।
वैदेह्या by Vaidehi, एवम् in that manner, उक्तः spoken, परवीरहा destroyer of enemies, लक्ष्मणः Lakshmana, अमर्षवशम् with indignation, आपन्नः overcome, राघवम् Raghava, समुदैक्षत looked at
Spoken in that manner by Vaidehi, Lakshmana, the destroyer of enemies, overcome with indignation looked at Raghava.
स विज्ञायततश्छन्दंरामस्याकारसूचितम् ।
चितांचकारसौमित्रिर्मतेरामस्यवीर्यवान् ।।6.119.21।।
चितांचकारसौमित्रिर्मतेरामस्यवीर्यवान् ।।6.119.21।।
वीर्यवान् valiant, सःसौमित्रिः Saumithri, रामस्य Rama's, आकारसूचितम् indication from his looks, ततश्छन्दम् accordingly, विज्ञाय understanding, रामस्य Rama's, मते earth, चिताम् pyre, चकार started
Understanding Rama's indication from his looks, Saumithri started to prepare the earth for pyre.
नहिरामंतदाकश्चित्कालान्तकयमोपमम् ।
अनुनेतुमथोवक्तुंद्रष्टुंवाप्यशकत्सुहृत् ।।6.119.22।।
अनुनेतुमथोवक्तुंद्रष्टुंवाप्यशकत्सुहृत् ।।6.119.22।।
तदा there upon, कालान्तकयमोपमम् like Yama the god of death, रामम् Rama, कश्चित् indeed, सुहृत् no one dear to him, अनुनेतुम् make a request, अथो so also, वक्तुम् speak, द्रष्टुंवापि or see, न अशकत् हि not pacify
Indeed, no friend or dear could see or speak or make a request or pacify Rama. at that time.
अधोमुखंस्थितंरामंततःकृत्वाप्रदक्षिणम् ।
उपावर्ततवैदेहीदीप्यमानंहुताशनम् ।।6.119.23।।
उपावर्ततवैदेहीदीप्यमानंहुताशनम् ।।6.119.23।।
ततः thereafter, वैदेही Vaidehi, अधोमुखम् walking clockwise, स्थितम् stood, रामम् at Rama, प्रदक्षिणंकृत्वा went round in accordance with tradition, दीप्यमानम् glowing, हुताशनम् pyre, उपावर्तत approached
Thereafter, Vaidehi, walking clockwise near Rama went round him in accordance with tradition and approached the pyre.
प्रणम्यदैवतेभ्यश्चब्राह्मणेभ्यश्चमैथिली ।
बद्धाञ्जलिपुटाचेदमुवाचानगिसमीपतः ।।6.119.24।।
बद्धाञ्जलिपुटाचेदमुवाचानगिसमीपतः ।।6.119.24।।
मैथिली Mythili, दैवतेभ्यश्च even to gods, ब्राह्मणेभ्यश्च brahmanas, प्रणम्य greeting with joined palms, अनगिसमीपतः near fire, बद्धाञ्जलिपुटा again joining her palms, इदम् this, उवाच च spoke
Mythili greeted the gods and brahmanas with joined palms and went near fire and again joined her palms in greeting and spoke as follows.
यथामेहृदयंनित्यंनापसर्पतिराघवात् ।
तथालोकस्यसाक्षीमांसर्वतःपातुपावकः ।।6.119.25।।
तथालोकस्यसाक्षीमांसर्वतःपातुपावकः ।।6.119.25।।
मे my, हृदयम् mind, राघवात् at Raghava, नापसर्पतियथा never slid at all, तथा so also, लोकस्य world's, साक्षी witness, पावकः fire god, माम् me, सर्वतःalways, पातु protect me
"If it is true that my heart has never slid from Raghava at all, may the fire god protect me always and so also the world witness."
यथामांशुद्धचरितांदुष्टांजानातिराघवः ।
तथालोकस्यसाक्षीमांसर्वतःपातुपावकः ।।6.119.26।।
तथालोकस्यसाक्षीमांसर्वतःपातुपावकः ।।6.119.26।।
शुद्धचरिताम् unimpeachable conduct, माम् me, राघवः Raghava, दुष्टाम् seeing, जानाति not know, यथा similarly, तथा that way, लोकस्य world, साक्षी witness, पावकः fire, सर्वतः all sides, माम् me, पातु protect me
"If in Rama's view, I am of impeccable conduct and so also if what he is seeing is not known to be true, let the world witness and fire god protect me."
कर्मणामनसावाचायथानातिचराम्यहम् ।
राघवंसर्वधर्मज्ञंतथामांपातुपावकः ।।6.119.27।।
राघवंसर्वधर्मज्ञंतथामांपातुपावकः ।।6.119.27।।
अहम् I, कर्मणा by action, मनसा at heart, वाचा in speech, सर्वधर्मज्ञम् knower of all virtues, राघवम् Raghava, यथानातिचरामि that way not walked the path of virtue, यथा so also, माम् me, पावकः fire god, पातु protect me
'If I have ever acted or been unfaithful at heart or in speech and did not follow a righteous path with Rama, who is a knower of all virtues, let the fire god protect me."
आदित्योभगवान्वायुर्धिशश्चन्द्रस्तथैव च ।
अहश्चापितथासन्ध्येरात्रिश्चपृथिवीतथआ ।।6.119.28।।
यथान्येऽपिविजानन्तितथाचारित्रसंयुताम् ।
अहश्चापितथासन्ध्येरात्रिश्चपृथिवीतथआ ।।6.119.28।।
यथान्येऽपिविजानन्तितथाचारित्रसंयुताम् ।
भगवान् O god, आदित्यः Aditya, वायुः wind god, दिशः god of the four quarters, तथैव च by you, चन्द्रः moon, अहश्चापि me, सन्ध्ये twilight, रात्रिश्च night, तथा so also, पृथिवी earth, अन्येऽपि and other gods, चारित्रसम्युताम् woman of character, विजानन्ति accept यथा similarly, तथा let it happen that way
"O gods! Supreme Aditya, wind god, god of the four quarters, and also by moon, and gods presiding during day, night, twilight and so also earth, know me as a woman of good character, let the fire god protect me that way."
एवमुक्त्वातुवैदेहीपरिक्रम्यहुताशनम् ।
विवेशज्वलनंदीप्तंनिःशङ्केनान्तरात्मना ।।6.119.29।।
विवेशज्वलनंदीप्तंनिःशङ्केनान्तरात्मना ।।6.119.29।।
वैदेही Vaidehi, एवम् in that manner, उक्त्वा spoken, हुताशनम् pyre, परिक्रम्य went round, निःशङ्केन fearless, अन्तरात्मना absorbed in self, दीप्तम् flaming, ज्वलनम् burning, विवेशळ entered
Having spoken in that way, Vaidehi went round fire fearlessly, absorbed with in herself and entered the flaming and burning fire.
नश्चसुमहांस्तत्रबालवृद्धसमाकुलः ।।6.119.30।।
ददर्शमैथिलींदीप्तांप्रविशन्तींहुताशनम् ।
ददर्शमैथिलींदीप्तांप्रविशन्तींहुताशनम् ।
तत्र there, बालवृद्धसमाकुलः young and old assembled, सुमहान् gathering, जनश्च people, हुताशनम् fire, प्रविशन्तीम् entering, दीप्ताम् flaming, मैथिलीम् Mythili, ददर्श witnessed
Young and old assembled there, and the gathering of people witnessed Mythili entering the flaming and burning fire.
सातप्तनवहेमाभातप्तकाञ्चनभूषणा ।।6.119.31।।
पपातज्वलनंदीप्तंसर्वलोकस्यसन्निधौ ।
पपातज्वलनंदीप्तंसर्वलोकस्यसन्निधौ ।
तप्तनवहेमाभा like polished gold, तप्तकाञ्चनभूषणा like shining ornament of gold, सा she, सर्वलोकस्य total world, सन्निधौ presence, दीप्तम् flaming, ज्वलनम् glowing, पपात fell
Like freshly polished gold, like shining gold ornament, in the presence of the whole world she fell into flaming and glowing fire.
ददृशुस्तांविशालाक्षींपतन्तींहव्यवाहनम् ।।6.119.32।।
सीतांसर्वाणिरूपाणिरुक्मवेदिनिभांतदा ।
सीतांसर्वाणिरूपाणिरुक्मवेदिनिभांतदा ।
विशालाक्षीम् large eyed goddess of fortune, हन्यवाहनम् on her vehicle, पतन्तीम् descending, रुक्मवेदिनिभाम् golden altar, तांसीताम् her, Sita, सर्वाणि all beings, रूपाणि forms, ददृशुः witnessed
All created beings and forms witnessed large eyed Sita descending on the golden altar, into the fire like goddess of fortune descending on her vehicle.
ददृशुस्तांमहाभागांप्रविशन्तींहुताशनम् ।।6.119.33।।
सीतांकृत्स्नास्त्रयोलोकाःपुण्यामाज्याहुतीमिव ।
सीतांकृत्स्नास्त्रयोलोकाःपुण्यामाज्याहुतीमिव ।
हुताशनम् fire, प्रविशन्तीम् entering, महाभागाम् noble, तांसीताम् Sita, कृत्स्नाः dark, त्रयः three, लोकाः worlds, पुण्याम् blessed, आज्याहुतीमिव like ghee offered to fire, ददृशुः witnessed
All the three worlds witnessed noble dark Sita entering the fire, like ghee offered to fire.
प्रचुक्रुशुःस्त्रियःसर्वास्तांदृष्टवाहव्यवाहवे ।।6.119.34।।
पतन्तींसंस्कृतांमन्रन्स्सैर्वसोर्दारामिवाध्वरे ।
पतन्तींसंस्कृतांमन्रन्स्सैर्वसोर्दारामिवाध्वरे ।
अध्वरे priests, मन्स्सरैः recitation of sacred verses, संस्कृताम् traditionally, वसोः dwelling there, धारामिव like the flow, हव्यवाहवे in sacrificial fire, पतन्तीम् falling, ताम् her, दृष्टवा seeing, सर्वाः all, स्त्रियःwomen, प्रचुक्रुशुःfled screaming
All the women who stood there fled, screaming on seeing Sita falling into fire, like the flow of ghee poured continuously into sacrificial fire reciting sacred verses by priests.
ददृशुस्तांत्रयोलोकादेवगन्धर्वदानवाः ।।6.119.35।।
शस्तांपतन्तींनिरयेत्रिविवाद्धेवतामिव ।
शस्तांपतन्तींनिरयेत्रिविवाद्धेवतामिव ।
त्रयः three, लोकाः worlds, देवगन्धर्वदानवाः Devas, Gandharvas and Danavas, शस्ताम् extolled her, निरये hell, त्रिदिवात् three worlds, पतन्तीम् fallen, देवतामिव like goddess, ताम् they, ददृशुः saw
All the Devas, Gandharvas and Danavas of the three worlds who witnessed her falling, extolled her as if goddess was falling from heaven into hell.
तस्यामग्निंविशन्त्यांतुहाहेतिविपुलःस्वनः ।।6.119.36।।
रक्षसांवानराणां च सम्बभूवाद्भुतोपमः ।
रक्षसांवानराणां च सम्बभूवाद्भुतोपमः ।
तस्याम् while she, अग्निम् fire, विशन्त्याम् entering into fire, रक्षसाम् Rakshasas, वानराणां च Vanaras also, अद्भुतोपमः wonderful, हाहाइति Ha Ha like this, विपुलः loud, स्वनः voice, सम्बभूव made
While Sita was entering the fire the Rakshasas and the Vanaras made loud noises saying, 'Ha Ha wonderful'.
।। इत्यार्षेवाल्मीकीयेश्रीमद्रामायणेदिकाव्येयुद्धकाण्डेएकोनविंशत्युत्तरशततमस्सर्गः ।।
This is the end of one hundred and nineteenth sarga of Yuddha Kanda of the first epic the holy Ramayana composed by sage Valmiki.